Wrzesień to dobry moment, by przywołać pamięć o tych szczególnych żołnierzach. Tym bardziej, że przez dziesięciolecia robiono wiele by o nich zapomniano. Nie wspominano o nich w szkole. Ani słowa na studiach (skończyłem historię). Za moich czasów wzmianek na ten temat nie było nawet w akademickich podręcznikach. W PRL-u była to historia zakazana. Do tej pory nie nadrobiliśmy zaległości.
Polska była ich drugą ojczyzną i tymczasową przystanią. W chwili próby pozostali jej wierni. Nie zeszli z placu boju, choć jako oficerowie kontraktowi mieli do tego prawo. Walczyli w kampanii wrześniowej, a następnie w Armii Krajowej. Brali udział w Powstaniu Warszawskim. Ich groby są na Monte Cassino i w Katyniu. Wiele lat później syn jednego z nich, urodzony w Warszawie Jan Szalikaszwili, uzyskał najwyższe stanowisko wojskowe w USA.
Zobacz nasz film z Gruzji.
Pomnik oficerów gruzińskich na terenie Muzeum Powstania Warszawskiego
Krótka niepodległość
Przez trzy lata, między 1918 a 1921 rokiem istniała demokratyczna i niepodległą Gruzja. W Polsce rozumiano, że to ważny sojusznik. Głównym orędownikiem tej współpracy był Józef Piłsudski. Jednym z celów ofensywy kijowskiej z 1920 r. było osłonięcie broniącej się przed Armią Czerwoną Gruzji. Niestety, po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej, Lenin zajął Południowy Kaukaz i z młodego kraju uczynił radziecką republikę. Udający się na emigrację gruziński rząd szukał przydziału dla swoich najlepszych oficerów. Nikt nie myślał wtedy, że na odzyskanie niepodległości przyjdzie czekać aż 70 lat. Liczono na rychłą geopolityczną zmianę. Wysłani na Zachód młodzi oficerowie mieli stanowić zalążek odradzającej się gruzińskiej armii. W dwudziestoleciu międzywojennym na polskim żołdzie było około 100 oficerów, w tym 6 generałów! Pełnili ważne funkcje, byli też wykładowcami w szkołach wojskowych. Zbierali najlepsze noty. Cieszyli się uznaniem polskich kolegów. Łączyły ich te same pasje i cechy charakteru: honor, brawura, miłość do szabli i konia, umiejętność dobrej zabawy. Do legendy przeszły słynne gruzińskie bale w Warszawie. Dodatkowej sympatii ze strony Polaków przysporzyło antysowieckie powstanie, jakie wybuchło w Gruzji w 1924 roku, krwawo stłumione przez Moskwę.
Oficerowie kontraktowi
Byli oficerami na szczególnych zasadach. Cywilno-prawna umowa na czas określony przewidywała, że obowiązek służby wygasa w dniu rozpoczęcia wojny. Większość z nich miało status bezpaństwowca (posługiwali się paszportami kraju, którego zniknął z mapy świata). Zaledwie część z nich przyjęła polskie obywatelstwo. Mówiąc krótko, z założenia byli żołnierzami tylko na czas pokoju. Nie zważając na to bili się w kampanii wrześniowej. W trakcie walk o Warszawę do historii przeszła ofiarna i skuteczna obrona Ochoty. Odcinkiem tym dowodził major Artemi Aroniszydze. Otrzymał za to Virtuti Militari.
Z ekspozycji Muzeum Powstania Warszawskiego
Najtragiczniejszy los spotkał tych, którzy po 17 września wpadli w ręce Armii Czerwonej. NKWD traktowało ich, jak zdrajców. Wyszukiwano ich na podstawie przygotowanych wcześniej list proskrypcyjnych. Niestety, mamy tu swoją haniebną kartę. Po zakończeniu wojny UB na zlecenie radzieckich służb brało udział w eksterminacji gruzińskich oficerów. Ci, którzy przeżyli wojnę byli torturowani i mordowani w polskich katowniach. Doskonale wiedzieli co ich czeka. Próbowali się ukrywać. Kompletnie niesamowitą historią jest życiorys Waleriana Tewzadze. Ten gruziński oficer ukrywał się pod polskim nazwiskiem aż do swojej śmierci w 1985 roku! Wypłynął na statku z Batumi w 1921 r. Był wtedy zastępcą szefa wywiadu. Całe dwudziestolecie przesłużył w polskiej armii. Wykładał w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. Walczył w kampanii wrześniowej dowodząc północnym odcinkiem obrony Warszawy (Virtuti Militari). Później w Armii Krajowej – szef sztabu 7 Dywizji Piechoty. Po wojnie zaszył się w Dzierżoniowie, został księgowym w miejscowych zakładach „Silesiana”. Wszyscy znali go jako Waleriana Krzyżanowskiego. Sensacja wybuchła, kiedy odczytano testament. Powszechnie szanowany starszy pan przedstawił w nim swoją prawdziwą historię. Napisał też:
Jako Gruzin chciałbym być pochowany w Gruzji, ale jestem szczęśliwy, że będę pochowany w ziemi szlachetnego i dzielnego Narodu Polskiego.
Zdanie to wykuto na jego grobie.
Powstanie Warszawskie
Symboliczną postacią jest Irka. Zginęła w powstaniu w wieku 16 lat. Była córką gruzińskiego oficera lotnictwa, który został zamordowany w Katyniu. Irena Schirtladze, łączniczka batalionu „Parasol”, odznaczona Krzyżem Walecznych. Jej grób znajduje się na Wojskowych Powązkach.
O udziale Gruzinów przypomina kilkuzdaniowy, niewielki napis w Muzeum Powstania Warszawskiego. To cytat z „Rzeczpospolitej Polskiej” z dnia 20 sierpnia 1944 r.
Pamięć
Lepsze czasy dla pamięci o tych niezwykłych ludziach przyszły w okresie prezydentury Micheila Saakaszwilego i Lecha Kaczyńskiego. Dwaj prezydenci, w maju 2007 r. na terenie Muzeum Powstania Warszawskiego odsłonili pomnik poświęcony gruzińskim oficerom służącym w wojsku polskim.
Wtedy, przez moment wydawało się, że wrócić mogą dawne koncepcje sojuszu z Gruzją. Można było odnieść wrażenie, iż w Polsce znowu zaczynamy rozumieć dużą rolę Kaukazu.
Święty
W dwudziestoleciu międzywojennym kapelanem Gruzinów mieszkających w Polsce był Grzegorz Peradze. Ksiądz i jednocześnie wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego, wybitny znawca chrześcijaństwa wschodniego. Znajomość wielu języków, w tym koptyjskiego, hebrajskiego, syryjskiego, gruzińskiego i ormiańskiego umożliwiała mu studia porównawcze na poziomie niedostępnym nikomu innemu. Z propozycjami pracy zwracały się do niego najbardziej prestiżowe europejski uczelnie. Wybrał Warszawę i opiekę, jaką roztoczył nad nim zwierzchnik polskiej Cerkwi. Po zwycięstwie Niemców w kampanii wrześniowej odrzucił ofertę składaną przez uniwersytet w Berlinie. Aresztowany i odesłany do obozu w Auschwitz-Birkenau zginął w podobnych okolicznościach jak Maksymilian Kolbe. Dziś jest świętym Kościoła gruzińskiego.
Zamiast zakończenia
Co wiemy o tych ludziach? Czy o nich pamiętamy? Myślę, że warto przywrócić ich pamięć. Lubimy szczycić się zasługami w walce o „wolność naszą i waszą”. Tym bardziej powinniśmy docenić dzieło gruzińskich oficerów.
Zobacz też inne artykuły o Gruzji:
Supra – zabawa w gruzińskim stylu.
